TÜRKİYE'DE MADENLER

TÜRKİYE'DE MADENLER VE ENERJİ KAYNAKLARI

Yer kabuğunun ana yapısındaki ekonomik değer taşıyan mineral topluluklarına maden adı verilir. Çeşitli yer kabuğu hareketleri ve başkalaşma olayları sonucunda kayaçların yapısındaki minerallerin etkilenmesiyle cevher (filiz) adı verilen maden yatakları oluşur. Madenlerin taş ve toprakla karışık halde ilk olarak çıkarıldığı durumuna tuvönan cevher adı verilir. Kayaçların içindeki minerallerin bazıları ergitilerek ayrıştırıldığında çeşitli metalik madenler (demir, bakır, kurşun, vb.) elde edilir. Minerallerinin doğrudan maden olarak kullanıldığı metal olmayan madenler (mermer, fosfat, kükürt vb) de vardır. Bunların dışında yakılarak yararlanılabilen enerji kaynağı durumundaki madenler (kömür, petrol, vb.) yakıt maden olarak adlandırılır.

Bir madenin işletmeye açılabilmesi için gerekli koşullar;. Kayaçların içindeki saf haldeki maden miktarının (tenör) yeterli olması,. Yeraltındaki çıkarılmamış toplam miktarının (rezerv) uzun yıllar çıkarılabilecek kadar yeterli olması,. Sanayi tesisleri ve diğer kullanım alanları gibi pazarlama yerlerine yakın olması,. Ulaşım olanaklarının gelişmiş olması,. Gerekli teknolojinin ve sermayenin olması gibi şartlardır. Türkiye, Alp orojenezine uğradığından ve bu olaya bağlı olarak volkanik ve başkalaşma olaylarının etkisinde kaldığından jeolojik oluşum yaşı oldukça gençtir. Bu nedenle ülkemiz maden çeşitliliği yönünden oldukça zengindir. Ülkemiz maden çeşitliliği yönüyle çok zengin olmasına rağmen, tektonik ve başkalaşma hareketlerinin aynı bölgelerde sıkça görülmesi nedeniyle maden yatakları küçük çaplı ve dağınık haldedir. Bu durum ülkemizdeki madencilik faaliyetlerinin olumsuz yönde etkilemektedir.
Türkiye'deki madenlerin arayıp bulunması ve çıkarılması için 1935 yılında Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (MTA) kurulmuştur. Bu konudaki gerekli sermaye desteği ise Etibank tarafından sağlanmaktadır.



1. Madenler


a. Demir

Türkiye'deki ağır sanayinin ham maddesi durumunda olan demir, hemen her bölgede rezervi olan bir madendir. Ancak ülkemizdeki bu rezervlerden tenörü en yüksek olanlar işletilmektedir. Bunların başlıcaları; Divriği ve Kangal (Sivas), Hekimhan ve Hasançelebi (Malatya), Havran (Balıkesir), Kayseri, Niğde ve Adana illerinin Orta Toroslar'daki Aladağlara yakın kesimleri, Kahramanmaraş ve Hatay'da bulunur. Bu rezervlerden çıkarılan demir cevheri Karabük, Karadeniz Ereğlisi, İskenderun, Kırıkkale, Sivas ve İzmir'deki demir - çelik fabrikalarında işlenir. Yıllık demir üretimimiz tuvönan olarak 4 – 6 milyon ton arasında değişir. Bu üretim ülkemizde giderek artan demir ihtiyacını tam olarak karşılayamamakta bu nedenle bazı yıllar demir ithal edilmektedir.
Dünya'da en çok demir üreten ülkeler Çin, Brezilya, Avustralya ve A.B.D.'dir. Türkiye ise sekizinci sırada yer alır.


b. Bakır


Yumuşak bir metal olan bakır, işlenmesi kolay bir madendir. Bu nedenle kullanım alanı yaygındır. Elektriği iletmesi nedeniyle elektrik - elektronik sanayisinde, Bunun yanı sıra makine sanayii, mutfak ve süs eşyaları yapımı gibi alanlarda da kullanılır. En önemli bakır yataklarımız Murgul (Artvin), Küre (Kastamonu), Maden (Elazığ) ve Çayeli (Rize) yörelerindedir. Bu yörelerden elde edilen bakır cevheri Samsun, Murgul ve Maden'deki işletmelerde işlenir. Yıllık bakır üretimimiz tuvönan olarak 3 - 5 milyon ton arasında değişir. Dünya'da en çok bakır üreten ülkeler Şili, A.B.D. ve Kanada'dır. Türkiye ise yedinci sırada yer alır.

c. Krom

Sertlik derecesi yüksek olan ve paslanmaya karşı çok dayanıklı olan krom, bu özelliği nedeniyle paslanmaz çelik sanayinden (mutfak eşyaları, makine parçaları vb.) iş makineleri sanayisine kadar birçok alanda kullanılır. Kromit mineralinden elde edilen krom birçok bölgemizde rezervi bulunan bir madendir. Türkiye'de demir, bakır ve krom üretiminin (tuvönan) yıllara göre değişimi Ülkemizdeki en önemli krom yatakları Guleman (Elazığ), Kopdağı (Erzincan), Fethiye ve Köyceğiz (Muğla), Acıpayam ve Buldan (Denizli), Orhaneli (Bursa), Mihalıççık (Eskişehir), Karsantı ve Pozantı (Adana) ve Kayseri'de bulunur. Son yıllarda 500 bin tonun altına düşen yıllık üretimimizin yaklaşık yarısı ihraç edilir. Gerideki miktar ise Elazığ ve Antalya'daki ferro krom fabrikalarında işlenir. Dünya'da en çok krom üreten ülkeler Güney Afrika Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Hindistan ve Filipinler'dir. Türkiye ise beşinci sırada yer alır.


d. Boksit


Boksit madeninin işlenmesiyle alüminyum madeni elde edilir. Stratejik öneme sahip bir metal olan alüminyum, elektrik - elektronik sanayii, izolasyon malzemelerinin yapımında, konserve ve ambalaj sanayiinde, inşaat sektöründe ve otomotiv sanayiinde olmak üzere birçok alanda kullanılır. Türkiye'deki başlıca boksit yatakları; Akseki (Antalya), Seydişehir (Konya), Milas (Muğla) ve Saimbeyli (Adana) gibi yörelerde bulunur. Bu yörelerden elde edilen boksit Seydişehir'deki alüminyum tesislerinde işlenir.

e. Bor mineralleri

Tuz bileşiği halinde olan bor mineralleri, hafif ve kimyasal etkilere karşı dayanıklıdır. Bu özelliği nedeniyle plastik, elyaf, ısıya dayanıklı cam sanayii, temizlik maddeleri üretimi, fotoğrafçılık, emaye ve porselen, çimento, ilaç ve boya sanayii gibi alanların yanı sıra roket ve jet yakıtları ile nükleer enerji üretiminde kullanılan bir madendir. Bu nedenle stratejik bir madendir.Türkiye'de bor mineralleri üretiminin (tuvönan) yıllara göre değişimi

Dünya bor mineralleri rezervinin yarıdan fazlası Türkiye'de bulunur. Bu rezervin bulunduğu baslıca maden yataklarımız; Seyitgazi (Eskişehir), Bigadiç ve Susurluk (Balıkesir), Emet (Kütahya) ve Mustafa Kemalpaşa (Bursa) yörelerindedir. Bu yörelerden elde edilen ham boraks tuzları Bandırma (Balıkesir)ve Kirka (Eskişehir) yörelerindeki fabrikalarda islenir.

Dünya'daki bor mineralleri rezervinin yarıdan fazlası Türkiye'dedir. Türkiye'den sonra ikinci sirada


f. Zımpara taşı


Başkalaşım kayaç türü olan sert bir bileşiktir. Ahşap ve metal yüzeylerinin parlatılmasında kullanılır. Türkiye'deki baslıca zımpara yatakları; Yatağan (Muğla), Aydın ve Denizli illerinde bulunur.



g. Kükürt

Kimyasal özelliği nedeniyle tarım alanlarının ilaçlanmasında, asfalt yapımında ve kimya sanayisinde kullanılır. En önemli kükürt yatağı olan Keçiborlu (Isparta) yöresindeki isletmeler kapatılmıştır. Kükürt üretimimiz petrol rafinerilerinin artıklardan ve ithalat yoluyla karşılanır.

h. Barit

Petrol ve gaz sondajlarında baskıyı kontrol etmek ve patlamalar sırasında kuyu duvarlarını sabitleştirmede kullanılır. Ayrıca boya, deri, kumaş ve elektronik eşyalarda (televizyon) da kullanılmaktadır. Alanya ve Gazipaşa (Antalya), Elbistan (Kahramanmaraş), Muş ve Eskişehir yörelerinden çıkarılan barit; İzmit, İzmir, Elazığ, Eskişehir ve Antalya'daki barit unu fabrikalarında işlenir.

ı. Tuz

Kimya sanayii, dericilik, konserve ve salça sanayisine kadar birçok alanda kullanılan tuz, ülkemizde bol miktarda bulunur. Ülkemizdeki tuz üretimi denizlerden, göllerden ve kaya tuzu yataklarından elde edilir. Yıllık tuz üretimimiz 1 750 000 ile 2 200 000 ton arasında değişir. Üretilen tuzun yarıdan fazlası göllerden elde edilir. En önemli göl tuzu yatağımız Tuz gölüdür. En büyük deniz tuzlamız ise İzmir körfezindeki Çamaltı tuzlasıdır. Kaya tuzu yataklarımızın başlıcaları ise Çankırı, Kırşehir, Nevşehir, Yozgat, Erzurum, Iğdır, Kağızman (Kars) ve Ağrı yörelerindedir.


i. Diger madenler


Manganez:



Demir,çinko, kobalt gibi çeşitli elementlerle birlikte bulunan manganez cevheri, işlenerek saf

manganez haline dönüştürülür. Sert ve dayanıklı sanayi çeliği yapımında kullanılır. En önemli manganez yataklarımız; Ceyhan (Adana),Denizli, Kastamonu, Balıkesir, Burdur ve Sivas illerindedir.


Antimon:


Antimon cevherinin demir tozu ile ısıtılması yoluyla elde edilen antimon, paslanmaz metal sanayii, matbaacılık, ilaç, cam ve seramik sanayii gibi alanlarda kullanılır. Antimon yatakları Balıkesir, Tokat. Kütahya, İzmir. Bilecik ve Niğde illerinde bulunur. Cıva: Doğal ortamda sıvı olarak elde edilen tek metal madendir. Ölçü aletleri yapımında, boya sanayisinde, tarım ilaçları yapımında kullanılabilen cıva, insan sağlığına verdiği zararlar ve çevre kirliliği oluşturması gibi nedenlerden dolayı ülkemizde çoğunluğu Ege Bölgesi'nde yer alan cıva isletmeleri kapanmıştır. Volfram (Tungsten): ısıya ve darbelere karşı dayanıklılığı nedeniyle is makineleri, demir yolu araçları, uzay araçları, uçak ve gemi yapımı gibi alanlarda kullanılır. Bursa (Uludağ)'da yer alan tek volfram isletmemiz zarar etmesi nedeniyle kapatılmıştır.


Fosfat:



Kayaçlar halindeki tuz bileşikleri olan fosfat, petrokimya sanayii, gübre sanayii, çimento, cam ve seramik sanayii gibi birçok alanda kullanılır. Türkiye'deki fosfat yatakları sınırlı sayıda olup bunlar Adıyaman, Bingöl ve Bitlis illerindedir. Buralardan elde edilen fosfat Mardin (Mazıdağı) fosfat isletmelerinde islenir.


Asbest:



Çok yüksek sıcaklıklara ve ateşe dayanıklı olan yanmaz bir madendir. itfaiyeci elbiseleri, otomobillerin fren balataları ve çatı malzemesi olan eternit yapımında kullanılır. Önemli asbest yataklarımız Bursa, İskenderun, Erzincan, İzmir, Muğla ve Sivas illerinde

yer alir.


Mermer:



Mermer yatakları bakımından zengin olan ülkemiz Dünya’nın önemli mermer üreticilerindendir. Çok çeşitli türde mermer yataklarının bulunduğu ülkemizde bu yatakların çoğunluğu Marmara ve Ege bölgelerindedir. Marmara adasi (Balıkesir), Balıkesir, Bursa, Bilecik, Muğla, Afyon ve Denizli illeri baslıca mermer yataklarının bulunduğu illerimizdir.


Küçük süs eşyaları, takı ve pipo gibi eşyaların yapımında kullanılan hafif ve parlak yüzeyli lüle taşı ise Eskişehir’de çıkarılır. Yine küçük süs eşyaları ve tesbih yapımında kullanılan Oltu taşı Erzurum'un Oltu ilçesinde çıkarılır.